Overgewicht en obesitas zijn niet goed voor de gezondheid. Afvallen is de oplossing om het risico op onder andere hart- en vaatziekten, suikerziekte en gewrichtsaandoeningen te beperken. Van verschillende afvalmethoden zoals maagverkleining en liposuctie en diëten zoals onder andere Atkins, South Beach en Pennington zal het principe, de voordelen en nadelen beschreven worden. Voordat hier op in wordt gegaan worden de begrippen energiebalans, glycogeen en dieet beschreven.
Energiegebruik (energieverbruik), energie-inname en energiebalans
De energiebalans bestaat uit twee componenten. Het energiegebruik (energieverbruik) ook wel energiebehoefte genoemd en de energie-inname. Eerst zal het begrip energiebehoefte en vervolgens worden de begrippen energie-inname en energiebalans beschreven.
Energiebehoefte: de energiebehoefte bestaat uit alle energie die het lichaam nodig heeft om lichaamsprocessen (hartslag, leverfunctie, hersenactiviteit, beweging etc) op gang en in stand te houden. De energiebehoefte van een matig actieve man en vrouw zijn respectievelijk 2500 en 2000 kcal (calorieën).
Energie-inname: de energie-inname bestaat uit alle energie die met voedsel wordt ingenomen. De energie in de voeding wordt geleverd door koolhydraten, eiwitten, vetten en alcohol. Koolhydraten en eiwitten bevatten 4 kcal per gram. Vet bevat 9 kcal per gram en alcohol bevat 7 kcal per gram. Een vetrijke voeding zal dus doorgaans sneller veel calorieen bevatten dan een vetarme voeding. Zo zullen sommige voedingsmiddelen ook veel meer energie bevatten dan andere voedingsmiddelen. Zo bevat chocolade en chips 550 kcal per 100 gram, terwijl een appel 50 tot 60 kcal bevat. Zo zal een bewuste voedingskeuze de energie-inname flink kunnen beperken.
Energiebalans: het evenwicht tussen energiebehoefte en energie-inname (voedingsopname)
Wanneer de energiebehoefte en energie-inname aan elkaar gelijk zijn, is er sprake van energiebalans. Er is sprake van een negatieve energiebalans wanneer de energiebehoefte groter is dan de energie-inname. Mensen met een negatieve energiebalans vallen af. Er is sprake van een positieve energiebalans wanneer de energiebehoefte kleiner is dan de energie-inname. Mensen met een positieve energiebalans worden zwaarder.
Om 1 kg aan vetmassa aan te komen, moet ongeveer 9000 kcal meer worden gegeten dan verbrand. Om 1 kg vetmassa af te vallen, moet 9000 kcal minder worden gegeten dan verbrand. Wanneer dagelijks bijvoorbeeld 600 kcal minder wordt gegeten, dan wordt verbruikt, neemt het lichaamsgewicht per week een halve kilo af.
Wat is glycogeen?
Het lichaamsgewicht kan echter ook toe- of afnemen doordat de hoeveelheid water van het lichaam toe- of afneemt. De stof glycogeen speelt een belangrijke rol in de hoeveelheid water die het lichaam bevat.
Glycogeen is een soort suiker die in de lever en spieren wordt opgeslagen. Het leverglycogeen houdt de bloedglucose (bloedsuiker) op peil en het spierglycogeen wordt gebruikt tijdens beweging.
Het blijkt dat 1 gram glycogeen ongeveer 2,5 water bindt (vast houdt). De totale hoeveelheid glycogeen van het lichaam is ongeveer 500 gram. Samen met de hoeveelheid water die wordt gebonden is dat anderhalve tot twee kilo. Veel glycogeen in de lever en spieren is helemaal niet slecht. Sporters hebben zelfs meer glycogeen in de spieren opgeslagen. Dit glycogeen wordt gebruikt tijdens trainingen en wedstrijden.
Wanneer iemand start met afvallen, wordt eerst het glycogeen gebruikt. Dit verklaart de sterke gewichtsafname bij de start met afvallen. Dit is echter bijna alleen water. Tijdens de eerste week van de meeste diëten bestaat de totale gewichtsafname voor ongeveer 70% uit waterverlies. In week 2 en 3 maakt het waterverlies ongeveer 20% uit van het totale gewichtsverlies. In week 4 bestaat de gewichtsafname uit ongeveer voor ongeveer 85% uit verlies van vetmassa.
Wat is een dieet?
In de zuivere zin van het woord is een dieet een door een diëtist voorgeschreven en op maat gemaakt voedingsadvies geschikt voor 1 specifieke cliënt. Een dieet is dus een individueel voedingsadvies aangepast op het gangbare voedingspatroon van de desbetreffende cliënt.
Een dieetadvies mag alleen door een diëtist worden samengesteld. Een dieet wordt door de diëtist in overleg met de cliënt samengesteld.
Een diëtist is een paramedicus die een 4-jarige HBO-opleiding (Voeding en Diëtetiek) succes vol heeft afgerond. De diëtist weet uitermate goed hoe zij/hij cliënten kan begeleiden en motiveren.
Een dieet wordt niet allen samengesteld voor mensen met overgewicht die willen afvallen, maar ook voor mensen met bijvoorbeeld coeliakie (glutenvrij), een nierziekte (zout- , vocht en eiwitbeperkt), sporters (meer energie, eiwit en vocht) etc.
Doorgaans wordt 4 uur dieetadvisering vanuit de basisverzekering vergoed en kan men dus 4 uur per jaar van de deskundigheid en expertise van een diëtist gebruik maken.
Onderstaande diëten zijn dus geen echte diëten, omdat ze niet voor de individuele cliënt door een diëtist zijn samengesteld.
Afvallen door een maagverkleining
De maag kan door middel van een maagband of door het weghalen van delen van de maag (Billroth 1 en 2) verkleind worden. Doordat de maag kleiner is, zitten mensen sneller vol en wordt zo dus de energie-inname verkleind. Mensen moet zeer gemotiveerd zijn, omdat de gevolgen van een maagverkleining doorgaans voor een zeer lange periode of zelfs levenslang zijn.
Voordeel: door een maagverkleining neemt de inhoud van de maag fors af. De maag zit daardoor sneller vol. Een volle maag is een sterke prikkel om niet meer te eten. Doordat de fysieke prikkel van vol zitten zo groot is, lukt het niet om meer te eten (kleinere energie-inname) en vallen mensen doorgaans in korte tijd veel af.
Nadeel: doorgaans komen alleen zeer obese (dikke) mensen voor een maagverkleining in aanmerking
Het grote nadeel van een maagverkleining is dat elke operatie risico’s kent en er ernstige complicaties kunnen optreden. Het risico is wel erg klein. Ook moeten mensen vaak hun voedingspatroon aanpassen, omdat doordat de absorptie van voeding is verstoord.
Liposuctie
Bij liposuctie wordt door middel van een holle naald uit probleemgebieden (gebieden met ongewenste vetstapeling) vet weg gezogen. Liposuctie wordt door een arts uitgevoerd. Bij een liposuctie is de patient doorgaans onder volledige narcose.
Voordeel: liposuctie is de enige methode waarbij lokaal vet kan worden weg gehaald. Met elke andere methode kan er niet lokaal vet worden verbrand.
Nadeel: ook liposuctie is een operatie en kunnen er complicaties optreden. Het risico is doorgaans wel klein. Ook wordt met een liposuctie het probleem van gewichtstoename niet opgelost. Verder is de gezondheidswinst door liposuctie niet groot.
Afvallen door te vasten, niets eten
Bij vasten wordt helemaal niets gegeten en gedronken waar energie (calorieen) in zit. Doordat totaal geen voeding en dus calorieën worden ingenomen is zeker sprake van een fors negatieve energiebalans. Deze methode is niet zonder gevaar en kan alleen onder medische begeleiding en opname in een ziekenhuis worden gevolgd.
Voordeel: doordat mensen niet hoeven na te denken wat ze wel niet mogen eten, raken ze niet in verleiding om te eten. Ook is het gewichtsverlies in korte tijd zeer groot. Het gewichtsverlies kan tot enkele kilo’s per week oplopen.
Nadeel: doordat mensen die vasten vetten onvolledig gaan verbranden, ontstaan er ketolichamen (ketonen). Mensen raken ketogeen. Ketolichamen zijn een soort afvalproducten die kunnen zorgen voor jeuk, stinkende adem en stinkend zweet (adem en zweet ruikt naar aceton). Ook kunnen ketolichamen voor hoofdpijn zorgen. Mensen zullen tevens de eerste dagen tot eerste week zich vermoeid en futloos voelen, omdat de bloedglucosespiegel aanvankelijk laag zal zijn. Dit is een groot nadeel, omdat mensen hierdoor minder snel gaan bewegen en sporten. Lichamelijke activiteit helpt bij het afvallen en zorgt ervoor dat minder spiermassa wordt afgebroken.
Verder bestaat het aanvankelijke gewichtsverlies uit een groot waterverlies. Verder is een groot nadeel dat mensen veel spiermassa verliezen met deze methode en de kans op jojoën groot is. Tenslotte is het grootste nadeel dat mensen een groot tekort van een groot aantal voedingsstoffen krijgen en het daarom maar korte tijd en onder medische begeleiding gevolgd kan worden.
Afvallen door eiwitrijk semivasten (Cambridge)
Deze methode lijkt erg veel op vasten. Bij deze methode gebruiken/eten mensen wel preparaten die veel eiwit bevatten. Door de inname van eiwitten kan de spiermassa beter behouden blijven. Hierdoor neemt kans op jojoen mogelijk af. Ook deze methode is niet zonder gevaar en kan alleen onder medische begeleiding worden gevolgd.
Voordeel: mensen kunnen alleen gebruik maken van preparaten en raken minder snel in de verleiding om te eten. Verder is het gewichtsverlies in korte tijd zeer groot.
Nadeel: ook bij deze methode raken mensen ketogeen en kunnen dus last krijgen van jeuk, stinkende adem en zweet en hoofdpijn. Verder gelden dezelfde nadelen als bij volledig vasten. Mensen zullen zich dus de eerste dagen tot week vermoeid en futloos voelen. Dit is een groot nadeel, omdat mensen hierdoor minder snel gaan bewegen en sporten. Lichamelijke activiteit helpt bij het afvallen en zorgt ervoor dat minder spiermassa wordt afgebroken.
Afvallen door diëten geconcentreerd op inname van 1 voedingsmiddel
Sapvasten, het eidieet, het droog brooddieet en het grapefruitdieet zijn diëten geconcentreerd op de inname van 1 voedingsmiddel. Ook bij deze dieetvorm wordt de energie-inname sterk beperkt, omdat maar 1 voedingsmiddel mag worden gegeten. Bij deze dieetvorm wordt dus ook een negatieve energiebalans bereikt. Begeleiding is aan te raden bij deze dieetvorm.
Voordeel: het grote voordeel van deze methode is dat deze dieetvorm een grote aantrekkingskracht heeft, omdat mensen niet hoeven na te denken wat ze moeten eten. Mensen hoeven geen keuzen te maken over wat ze wel en niet mogen en kunnen eten.
Nadeel: een groot nadeel van deze methode is dat er bij langdurig volgen van deze dieetvorm zeker tekorten ontstaan van voedingsstoffen. Vooral wanneer mensen geen eiwit binnen krijgen, wordt er spiermassa afgebroken, waardoor de kans op jojoën toeneemt. Ook is deze dieetvorm erg saai.
Afvallen door diëten met weinig koolhydraten (low carb), veel vet en veel eiwit
Bij deze dieetvorm gebruiken mensen voedingsmiddelen die veel eiwitten, veel vet en zeer weinig koolhydraten bevatten. Mensen eten veel vlees, kaas en eieren. Andere namen voor deze dieetvorm zijn: Atkins en South Beach.
Bij deze dieetvorm is de gedachte is doordat mensen geen koolhydraten gebruiken, de vetverbranding toeneemt en onvolledig wordt. Hierbij is het juist de bedoeling dat er ketolichamen ontstaan. De ketolichamen zouden met de urine verwijderd worden. Op deze manier zouden calorieën (energie) in de vorm van ketolichamen het lijf verlaten. Het blijkt echter dat er maar weinig ketolichamen (tot maar 10-15 calorieën per dag) via de urine het lichaam verloren gaan, terwijl wel de eerdergeschreven nadelen (stinkende adem, stinkend zweet, jeuk, hoofdpijn, moeheid) ontstaan.
Voordeel: mensen mogen voedingsmiddelen gebruiken in reguliere energiebeperkte diëten alleen bij uitzondering gegeten mogen worden. Mensen mogen onbeperkt vlees, kaas en eieren eten. Verder is het gewichtsverlies erg groot. Het gewichtsverlies bestaat aanvankelijk met name uit een groot waterverlies omdat de glycogeenvoorraad geledigd wordt. Ook kan de Specifiek Dynamische Werking oftewel thermogenese hoog zijn, omdat deze dieetvorm veel eiwit bevat. De vetering, absorptie en stofwisseling van eiwit vraagt veel energie, waardoor het energiegebruik toeneemt. Doordat deze dieetvorm weinig voedingsvezel bevat wordt de thermogenese echter deels teniet gedaan.
Nadeel: deze dieetvorm bevat veel verzadigd vet wat schadelijk is voor hart en vaten. Ook is het risico op een tekort van bepaalde voedingsstoffen groot. Dit wordt ondervangen door op den duur bepaalde voedingsmiddelen weer te introduceren. Door de grote hoeveelheid verzadigd vet is deze dieetvorm vaak niet geschikt voor mensen met diabetes en/of hart- en vaatziekten.
Een ander nadeel is dat met deze dieetvorm soms bepaalde producten gekocht worden die duur zijn. Verder zullen mensen zich de eerste week moe en futloos voelen, omdat de bloedglucose aanvankelijk laag zal zijn. Hierdoor zullen mensen minder snel gaan bewegen en sporten.
Afvallen door diëten met veel koolhydraten en weinig vet (Pennington en Pritikin diet)
Bij deze dieetvorm mogen alleen voedingsmiddelen met veel koolhydraten worden gegeten. Voedingsmiddelen met veel koolhydraten zijn aardappelen, volkoren producten, rijst etc. Doorgaans is bij deze dieetvorm de energiebalans negatief, waardoor mensen afvallen.
Voordeel: doordat bij deze dieetvorm doorgaans alleen op vet wordt beperkt, kan een dieet worden samengesteld wat veel noodzakelijke voedingsstoffen bevat. Hierdoor kan het dieet langer zonder gevaar worden gevolgd.
Nadeel: vet bevat vetoplosbare vitamines waarvan de inname wordt beperkt wanneer weinig vet wordt gegeten. Verder kunnen mensen aanvankelijk aankomen, omdat meer koolhydraten worden gegeten. Deze gewichtstoename bestaat echter alleen uit water. Zoals eerder geschreven houdt het glycogeen water vast. Dit is echter niet schadelijk!
Afvallen door een energiebeperkte dieet opgesteld door een diëtist
Bij een energiebeperkt dieet past de diëtist in overleg met de cliënt de voeding zo aan dat deze minder calorieën bevat. De voeding bevat wel alle andere voedingsstoffen die het lichaam nodig heeft. Verder leert de diëtist de cliënt kooktechnieken aan die goed in het aanvankelijke levenspatroon passen.
Voordeel: het dieet bevat alle noodzakelijke voedingsstoffen en past goed binnen het eerdere (vroegere) voedingspatroon. Verder motiveert de diëtist en wordt deze dieetvorm vergoed vanuit de basisverzekering. Ook zal de gewichtafname met name uit verlies van vetmassa bestaan. Tevens zal de gewichtsafname structureel zijn. Bij alle eerder beschreven methoden is de kans op jojoen zeker aanwezig. Tenslotte zal het voedingspatroon zo worden aangepast dat mensen het levenslang kunnen volhouden.
Nadeel: het gewichtsverlies is aanvankelijk niet spectaculair. Ook moeten mensen zelf veel nadenken over de juiste voedingskeuzen en hun voedingsgedrag. Dit is nodig om een blijvende gedragsverandering te bewerkstelligen. De diëtist helpt hier mee met op maat gemaakt voorlichtingsmateriaal en gesprekken.
Tot slot
De voor- en nadelen van verschillende afvalmethoden zijn beschreven. Het grote gewichtsverlies in de eerste week (weken)bij veel dieetvormen bestaat voor een groot gedeelte uit water. Een energiebeperkt dieet opgesteld door een diëtist is veilig en past het beste binnen het levenspatroon van cliënten. Tevens wordt de begeleiding door een diëtist vergoed uit de basisverzekering.
Bronnen:
WD McArdle, Katch FI & Katch VL (2008) Exercise Physiology, LWW, Baltimore
A van Geel, Hermans J (2009) Sport en Voeding, De Vriesebosch, Baarn
