De epifyse is een zeer kleine hormoonproducerende klier die met name melatonine produceert. Melatonine is een hormoon wat invloed heeft op het slaap-waakritme (circadiaanse ritme). Bij hoge melatoninespiegels worden mensen slaperig. Melatonine heeft ook invloed op het starten van de puberteit. Wanneer de melatoninespiegels van het bloed dalen, treedt vaak de rijping van de geslachtsorganen op. Tenslotte kan het slikken van melatonine slaapproblemen en de vervelende effecten van een jetlag verminderen.
Wat is de epifyse (pijnappelklier)?
De epifyse (pijnappelklier) is een kleine hormoonproducerende klier die aan de bovenkant van het mesencephalon (middenhersenen) ligt. De epifyse is gevoelig voor impulsen van het oog die informatie dragen over nacht en dag (hoeveelheid daglicht). De epifyse brengt vervolgens een slaap-waakritme, of dagritme (circadiaanse ritme) tot stand, door meer of minder melatonine te produceren. Op deze wijze valt te verklaren dat mensen in de herfst en winter moeilijker uit bed komen. Het is heel natuurlijk dat de epifyse in de herfst en winter een ander circadiaans ritme tot stand brengt, dan in de lente en zomer. Naast effecten op het circadiaanse ritme heeft ook effect op het begin van de geslachtsrijping (puberteit).
Wat is melatonine?
De productie van melatonine door de pijnappelklier is afhankelijk van de hoeveelheid licht die op de lichtgevoelige receptoren van het netvlies (retina) valt. Wanneer veel licht op de lichtgevoelige receptoren van de retina valt, maakt de epifyse minder melatonine aan. De productie van melatonine kan verstoord worden door blootstelling aan kunstmatig licht (televisie, mobiele telefoon, tablet, computerbeeldscherm). Mensen maken dan minder melatonine aan en kunnen zo slaapproblemen ontwikkelen. Melatonine is een hormoon wat uit serotonine wordt gemaakt. De productie van serotonine is overigens ook afhankelijk van de aanwezigheid van het aminozuur tryptofaan. Voedingsmiddelen met veel tryptofaan zijn melk, kip en kalkoen. Dit kan verklaren dat warme melk drinken, als mensen niet kunnen slapen, het in slaap vallen vergemakkelijkt. De hogere tryptofaanspiegels van het bloed na het drinken van warme melk, vergroten de melatonineproductie.
Wat zijn de effecten van melatonine?
Melatonine heeft effecten op de volgende orgaanstelsels:
- Centrale zenuwstelsel
- Geslachtsorganen
Effect van melatonine op het centrale zenuwstelsel
Melatonine remt de activiteit van MT1- en MT2-receptoren. Wanneer deze receptoren worden geprikkeld wordt het waakcentrum van het brein geremd en het slaapcentrum van het brein gestimuleerd.
Effect van melatonine op de geslachtsorganen
Melatonine heeft grote effecten op de rijping van de geslachtsorganen en dus het begin van de puberteit. Beter gezegd, zodra de productie van melatonine door de pijnappelklier daalt, wordt de geslachtsrijping gestimuleerd. De puberteit start zodra de melatonineproductie afneemt. De dalende melatonineproductie verklaart ook waarom pubers een ander slaap-waakritme hebben. Pubers produceren minder melatonine in het algemeen en produceren minder melatonine als reactie op minder daglicht. Pubers hebben daarom de neiging om laat naar bed te gaan, lang uit te slapen en hebben moeite om vroeg op te staan.
Melatonine, slaapproblemen en jetlag
Omdat melatonine zoveel invloed heeft op het slaap-waakritme heeft de farmaceutische industrie hierop ingespeeld. Mensen die moeilijk in slaap vallen, kunnen melatonine slikken. Ook mensen die lange vliegreizen maken, kunnen melatonine slikken om de vervelende effecten van een jetlag te verminderen.
Bronnen:
JE. Hall, 2006, Pocket Companion to Textbook of Medical Physiology, Elsevier Inc
GA Thibodeau, Patton KT 2007, Anatomy & Physiology, Mosby/Elsevier
EN Marieb, Hoehn K 2007, Human Anatomy & Physiology, Pearson/Benjamin Cummings